...Người ta thường nói thấy "như thị" tức thấy "cái đang là" vô ngôn, nhưng thực ra người ta không biết rằng có thể nhầm lẫn giữa đối tượng thực tánh đang là vô ngôn vô tướng (what is being) với cái khái niệm tuy vô ngôn nhưng hữu tướng (that is being) về đối tượng ấy.

Thí dụ khi con thấy "tâm sân", nếu con cảm nhận nó như nó là với tánh biết hoàn toàn rỗng lặng trong sáng như tấm gương phản ánh sự vật trung thực thì đó là thấy thực tánh vô ngôn vô tướng với tuệ tri (yathābhūtā ñānadassana).

Nhưng nếu con định dạng nó qua khái niệm "tâm sân" mà con đã có kinh nghiệm trước đây, hoặc con học được qua kiến thức thì dù con chưa gọi tên nó đây là "tâm sân" tức tuy vô ngôn nhưng đã hữu tướng vì vẫn chỉ là thấy tướng khái niệm của lý trí với tưởng tri hoặc thức tri (atthapaññatti viññāna) mà thôi.

Thầy chú thích thêm một chút là thức tri cũng có hai loại: Một là thức tri qua 5 thức giác quan ban đầu và qua ý giới (hoạt động của tâm vô nhân) chứ chưa qua ý thức (hoạt động của tâm hữu nhân) thì đối tượng vẫn là thực tánh vô ngôn vô tướng.

Hai là thức tri qua kiến thức và kinh nghiệm của ý thức hữu nhân tức qua khái niệm và quan niệm đã định sẵn hay hình thành từ trước thì đối tượng được thấy là tướng khái niệm chế định nên dù là vô ngôn vẫn hữu tướng.

Chắc là con phân vân vì ngôn từ thôi. Không sao, nếu con cứ tiếp tục quan sát một cách tự nhiên thì rồi con sẽ thấy ra và sẽ không còn bị chướng ngại bởi ngôn ngữ diễn đạt nữa. Đó cũng là lý do vì sao Thiền Tông không muốn dùng ngôn từ để diễn đạt mà chỉ thẳng được chừng nào hay chừng đó...

Viên Minh
trungtamhotong.org