...Chánh niệm là thấy biết như thật, không còn bị các ảo tưởng về thường còn hay hạnh phúc, Ta và của Ta khi tiếp xúc với những thứ đang diễn ra trong thân và tâm mình. Nó bao gồm mọi vận động, tính chất của thân vật lý, cảm giác, cảm xúc, tình cảm, suy nghĩ và các hoạt động khác của tâm. Sự thấy biết này phải ở trong giây phút hiện tại.

Có thể nói ngắn gọn:

“Chánh niệm là sự thấy biết như thật những gì đang diễn ra bên trong thân và tâm mình trong hiện tại”.

Sư nghĩ đây là câu định nghĩa đúng đắn, đầy đủ và ngắn gọn nhất về chánh niệm.Bất cứ sự quán sát, thấy biết nào không giống như định nghĩa này đều không được gọi là chánh niệm.

Khi con nấu ăn, biết món ăn này gồm những thành phần gì, việc biết đó không phù hợp với định nghĩa trên vì đối tượng biết là món ăn, không thuộc phạm vi thân – tâm, nên việc đó không thể gọi là chánh niệm. Phạm vi thân tâm này, trong kinh điển chia ra làm 4 lĩnh vực, hay gọi là Tứ Niệm Xứ là:

Thân: các hoạt động (hơi thở, vận động), các tính chất nóng-lạnh, cứng-mềm...(tứ đại) của thân vật lý;

Thọ - các cảm giác thuộc thân và thuộc tâm gồm ba loại: khổ, lạc và xả (tức là dễ chịu, khó chịu và trung tính);

Tâm – các cảm xúc, suy nghĩ, nhận thức, xác định...;

Pháp – sự tương tác, tiếp xúc giữa thân-thọ-tâm, bản chất tập hợp thân – tâm, bản chất và cơ chế của phiền não, chấp thủ, chướng ngại và các chi phần giác ngộ, của sự thật Tứ Diệu đế...

Trường hợp con quan sát đúng các đối tượng trong phạm vi thân và tâm (chẳng hạn con quan sát được động tác và ý định mình đang nếm, mùi vị đang cảm nhận, sự thích thú hay không khi nếm…) mà vẫn bị chi phối: nghĩ rằng “tôi” nếm, mà không thấy như thật là có một quá trình nếm đang diễn ra bởi sự xúc chạm giữa thần kinh lưỡi và đồ ăn, sự ghi nhận thuần tuý cảm giác đó để tâm xác định ra một cảm nhận gọi là mặn, nhạt, ngọt, đắng… thì khi đó vẫn chưa đáp ứng định nghĩa về chánh niệm, nên nó là tà niệm. Tà ở đây không phải là tà ác, tà ma ngoại đạo, xấu xa...mà chỉ đơn giản là chưa đúng. Niệm chưa hoàn toàn đúng.

Hoặc khi nghĩ về thân tâm mình, có thể ngay tích tắc trước đó, con vừa nếm và hồi tưởng lại cảm giác của vị mình nếm để biết nó là mặn hay nhạt, nước mắm hay đường, thì sự việc đó không còn là hiện tại như trong định nghĩa nữa. Cái chúng ta làm thực ra chỉ là hồi tưởng lại việc nếm trong quá khứ vừa xảy ra. Vì vậy nó cũng là tà niệm.

Đọc đến đây, con sẽ thấy nản lòng là chánh niệm khó quá phải không.Bởi vì kiểu gì mình cũng toàn là tà niệm. Nhưng con đừng nản, đạt đến chánh niệm đúng định nghĩa ấy chỉ xảy ra vào tích tắc đạo quả, vì khi đắc đạo thì, như kinh điển nói, 8 chi phần của Bát Chánh Đạo hội tụ lại ở thời điểm đắc đạo, lúc ấy mới thực sự có chánh niệm, chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh định.

Chúng ta thực hành để đang tiệm cận dần đến chánh niệm ấy, tức là cũng đang tiệm cận dần đến đạo quả. Thời điểm con đạt được "CHÁNH" niệm hoàn toàn đúng định nghĩa cũng là thời điểm con đắc đạo quả rồi. Còn bây giờ chúng ta đang tập NIỆM.

Con sẽ thấy có lúc mình niệm đúng là đề mục ở trong thân và tâm mình,nhưng lại không ở hiện tại. Có lúc niệm ở hiện tại, nhưng nó lại đang đặt ở bộ quần áo mình đang săm soi trong shop thời trang. Có lúc đúng là hiện tại và đang ở trong thân tâm: đang thở vào, thở ra khi ngồi thiền, nhưng tâm lại chú ý vào khái niệm hay tên gọi “thở vào”, “thở ra”chứ không thấy như thật nó là một tiến trình vận động của phổi, ngực, bụng cùng với cảm giác đang thay đổi liên tục (chân đế). Khái niệm và tên gọi không nằm trong thân tâm mình, nó là một sản phẩm của tâm (tục đế).

Tiến trình suy nghĩ là một hoạt động của tâm, nên nó nằm trong phạm vi thân-tâm. Nhưng nội dung của suy nghĩ thì chỉ là sản phẩm của tâm, nằm ngoài tâm. Ví dụ như dây chuyền sản xuất, nhà xưởng và công nhân là tài sản của nhà máy, do nhà máy sử dụng, nhưng sản phẩm làm ra thì không còn thuộc về nhà máy nữa, mà dành cho khách hàng, do khách hàng sử dụng.

Quá trình nhận biết, gán tên cho một vật, một sự việc là hoạt động của tâm, là đối tượng hợp pháp của chánh niệm (chân đế). Nhưng tên gọi của vật đó thì là sản phẩm đã ra đời, để sử dụng, chứ không còn thuộc về tâm nữa (tục đế).

Nên mọi người hay nhầm lẫn, bị nội dung suy nghĩ cuốn trôi đi mà cứ tưởng là đang quan sát được suy nghĩ, đang “niệm tâm”. Giai đoạn đầu mới hành thiền không nên cố quan sát suy nghĩ, chỉ khi đến một giai đoạn tuệ giác nhất định, với định lực đủ mạnh mới có thể quan sát được.

Nhưng kể cả sai như thế vẫn không sao, con vẫn thực hành đúng. Bởi vì con vẫn đang tiệm cận lại gần cái đúng bằng sự nhận ra và điều chỉnh dần những cái sai như trên, trong quá trình thực hành nhiều năm tháng. Đỉnh núi nhìn xa tít tắp, chỗ ta đang đi còn ở cánh đồng, hay thậm chí còn ở trên con đò giữa dòng sông, chẳng liên quan gì đến cảnh “cỏ cây chen đá, lá chen hoa” trên đỉnh núi gì hết. Nhưng như thế không có nghĩa rằng ta không đi đúng hướng về phía đỉnh núi ấy. Cái sai trước mắt không quan trọng con ạ, đừng cố áp đặt cho mình cái đúng lý tưởng mà chỉ đơn giản nhận ra hướng đi sai và điều chỉnh lại, rồi tiếp tục tiến bước không dừng...

Tu tập mà chỉ cố tìm cái đúng lý tưởng mà bỏ quên thực tế không lý tưởng thì cũng không khác gì việc tìm hòn non bộ thay cho đỉnh núi và ôm chặt hòn non bộ ấy để khắc lên đó hai chữ Đắc đạo, với Thánh nhân cho mình. Chúng ta phải bắt đầu từ thực tế: từ thực tế khiếm khuyết, từ những cái xấu, cái sai trong chính mình. Chúng ta phải cất bước đi từ vũng lầy mà ta đang đứng chứ không phải từ ngọn non cao, nơi mà ta sẽ đến.

Hãy tu học, hãy giữ giới, có thể ngồi thiền hay kinh hành mỗi ngày, làm bất cứ thiện pháp nào có thể làm, hãy ý thức về bản thân mình mọi nơi, mọi lúc, trong mọi việc mình đang làm… Mặc dù mình vẫn lúc này lúc khác phạm giới (giới trong sạch thật sự chỉ có ở các bậc thánh con ạ), vẫn hay quên chánh niệm, vẫn ham vui, vẫn mơ hồ, vẫn ngủ nướng… Không sao con ạ. Con đường vạn dặm luôn bắt đầu từ một bước chân.

Hãy hiểu rõ định nghĩa chánh niệm này và thường xuyên xem lại để nhắc mình, để kiểm tra mình đang có chánh niệm đúng đắn không con nhé!

Sư chúc con ngày mới an lành và "chánh" NIỆM luôn luôn!

Với tâm từ của sư.

Thầy Pannissar (Sư Tâm Pháp)

www.sutamphap.com